Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Wereldkunst #17 Na ‘zombie abstraction’ is er nu ‘zombie figuration’. Kunst gemaakt om te verkopen. Zonder romantische pretentie of geloof in artistieke groei.

We moeten het even over lelijke schilderkunst hebben. Onlangs kwam op Instagram een foto voorbij van het interieur van de Amerikaanse zakenman Pete Scantland – oprichter van een bedrijf in elektronische billboards, en in die hoedanigheid een beschaafde jonge middenklassemiljonair. Zijn woonkamer was zoals je dan mag verwachten: licht, hoog, met veel zuigend beige, een vervaald Perzisch tapijt, klassieke details en een hoop hedendaagse kunst – ik ontwaarde onder andere een beeldje van Simone Leigh, een schilderij van Ann Hamilton en een tekening van Louis Fratino. Pronkstuk, echter, midden op de schoorsteen, was een groot doek van de Amerikaanse schilder Robert Nava.

Symbolischer kon het bijna niet.

Serie Wereldkunst In de rubriek ‘Wereldkunst’ schrijft kunstcriticus Hans den Hartog Jager maandelijks een beschouwing of polemiek over kunst die hem opvalt. 23. Oude en nieuwe principes botsen in expo Kirchner & Nolde 22. Vechten tegen het systeem: de compromisloze kunst van Cady Noland 21. Kunst is nu machtelozer dan ze zelf denkt 20. Leve de miljardairs die spannende kunst kopen 19. Luc Tuymans: Ik schilder de barsten in de façade 18. We zoeken krachtige portretten die niemand vastpinnen 17. Zombiekunst verovert de muren van de miljonairs 16. Jeff Koons geeft een masterclass vertrouwen 15. Leve de nieuwe super avant-garde! 14. Tenant of Culture bespeelt de macht van mode 13. Kunstenaar helpt arbeiders in Congo: wie heeft daar baat bij? 12. Kunstenaar Tavares Strachan herschrijft de geschiedenis 11. Laat de zwarte Le Corbusier opstaan 10. Aby Warburg en de kunst van het associëren 9. Beelden vangen op Google Street View 8. Het paradijs is een tuintje in het Erasmuspark 7. Kunst heeft geen baat bij goede bedoelingen 6. Kunstenaar Gregor Schneider heeft een huis, en mondkapjes 5. Melanie Bonajo namens Nederland op de Biënale van Venetië: eindelijk uit de comfortzone 4. Moeders zijn de eerste spiegels 3. Weg met die zachte zeurende zelfhaat in Nederlandse musea 2. Odawara Art Foundation: het paradijs nestelt zich in je hoofd 1. Kara Walkers pronkfontein is fantastische verbeelding van kantelende geschiedenis

In de rubriek ‘Wereldkunst’ schrijft kunstcriticus Hans den Hartog Jager maandelijks een beschouwing of polemiek over kunst die hem opvalt.

23. Oude en nieuwe principes botsen in expo Kirchner & Nolde

22. Vechten tegen het systeem: de compromisloze kunst van Cady Noland

21. Kunst is nu machtelozer dan ze zelf denkt

20. Leve de miljardairs die spannende kunst kopen

19. Luc Tuymans: Ik schilder de barsten in de façade

18. We zoeken krachtige portretten die niemand vastpinnen

17. Zombiekunst verovert de muren van de miljonairs

16. Jeff Koons geeft een masterclass vertrouwen

15. Leve de nieuwe super avant-garde!

14. Tenant of Culture bespeelt de macht van mode

13. Kunstenaar helpt arbeiders in Congo: wie heeft daar baat bij?

12. Kunstenaar Tavares Strachan herschrijft de geschiedenis

11. Laat de zwarte Le Corbusier opstaan

10. Aby Warburg en de kunst van het associëren

9. Beelden vangen op Google Street View

8. Het paradijs is een tuintje in het Erasmuspark

7. Kunst heeft geen baat bij goede bedoelingen

6. Kunstenaar Gregor Schneider heeft een huis, en mondkapjes

5. Melanie Bonajo namens Nederland op de Biënale van Venetië: eindelijk uit de comfortzone

4. Moeders zijn de eerste spiegels

3. Weg met die zachte zeurende zelfhaat in Nederlandse musea

2. Odawara Art Foundation: het paradijs nestelt zich in je hoofd

1. Kara Walkers pronkfontein is fantastische verbeelding van kantelende geschiedenis

Het bewuste Robert Nava-doek heet Rain Catcher (2020) en toont, jawel, een wit konijn dat parmantig over een grasveldje paradeert. Het konijn heeft twee zwart-gele vleugels op zijn rug; zijn rechter voorpoot slaat naar een wolkje waaruit zes dikke, blauwe druppels vallen en een onhandige blauwe schicht uit schiet. Dat is alles. Natuurlijk, het doek is onbekommerd, vrolijk, maar het belangrijkst is de bijna provocerende lulligheid van het geheel: het konijn is grof geschilderd, naïef; het gebruik van de spuitbus roept associaties op met tegendraadsheid en graffiti.

Toch is Nava met dit soort doeken een van de snelst rijzende sterren van de kunstwereld. Zijn schilderijen duiken overal op op sociale media, ze stijgen razendsnel in prijs, en onlangs werd Nava, op zijn 35ste, binnengehaald bij Pace, een van de grootste galeries ter wereld.

Nava’s werk is óók een perfect voorbeeld van ‘zombie figuration’, een nieuwe stroming die vorig jaar in het leven werd geroepen door de Amerikaanse kunstcriticus Alex Greenberger. Greenberger haakte daarmee, op zijn beurt, aan bij het beroemdere ‘zombie formalism’ waarmee zijn collega Walter Robinson in 2014 het soort geesteloze, abstracte schilderkunst beschreef dat in die jaren even héél populair was (en door collega-criticus Jerry Saltz werd omgedoopt tot ‘crapstraction’). Jacob Kassay bijvoorbeeld, bestreek doeken met een laag zilver, waardoor zijn schilderijen net slechte spiegels waren. En Lucien Smith vervaardigde ‘Rain Paintings’ door een brandspuit met verf te vullen en de inhoud op het doek te spuiten. Daarmee waren ze korte tijd zeer in trek onder verzamelaars, mede doordat de bekende ‘art flipper’ Stefan Simchowitz hun werk presenteerde als de ultieme investering. Het werd echter een flop: Kassay en Smith staan tegenwoordig vooral symbool voor de manier waarop de kunstmarkt kan doordraaien. Smiths schilderij Two sides of the same coin, een wit doek met een regen aan zwarte stippen, werd in 2014, de hoogtijdagen van de zombie abstraction, verkocht voor bijna 370.000 dollar – Smith was toen 25. Nu, zeven jaar later, haalt zijn werk op veilingen met moeite nog één-tiende van dat bedrag.

Een bericht gedeeld door LARRY'S LIST (@larrys_list)

Op het eerste gezicht gaat dit poenerige segment van de kunstwereld volledig aan Nederland voorbij. Dat komt ongetwijfeld doordat Nederlandse musea en verzamelaars kunst zelden als een high risk-investment wensen te zien – ze willen toch graag wáár voor hun geld. En een stroming als zombie abstraction dus makkelijk afdoen als een speeltje van jonge Amerikaanse rijken, een kunstwereld-aberratie, die ontstaat uit een combinatie van rijkdom, provocatie van de gevestigde orde, verlangen naar onderscheiding en speculatie.

Maar bij de zombie-stromingen speelt op de achtergrond iets anders, dat veel fundamenteler is: het verdwijnen van het geloof in artistieke vooruitgang. Hoe dit werkt zie je goed bij de nieuwe zombie figuration, zoals Robert Nava’s Rain Catcher, boven de haard bij billboard-miljonair Scantland. Daar zit geen spatje originaliteit meer aan. Het is een perfecte combinatie van schilders als Jorn en vooral de vroege Constant, kindertekeningen, graffiti en de lieve kant van Japanse manga: het is licht-provocerend, vrolijk, artistiek amusement. En dat laatste is ook precies de samenvatting van het werk van alle andere zombie figuratie-schilders.

Jamian Juliano-Villani bijvoorbeeld schildert weliswaar veel preciezer dan Nava, maar ook haar doeken zitten vol met populaire cultuur, reclame, gevaarloze provocatie en dubbelgebakken ironie. Een van haar bekendste werken, Let’s Kill Nicole (2019) bijvoorbeeld, toont een geit op Uggs in een roze-geblokte kamer, met tegenover zich een teddybeer op een keukentrapje, die op het punt staat de geit een paar nepwimpers aan te meten. Let that sink in.

Of neem het werk van Emily Mae Smith, ook al is dat subtieler geschilderd dan de doeken van Nava, alleen: de hoofdpersoon in haar werk is een bezemsteel. Die treffen we aan in allerlei klassieke poses: bezemsteel kijkt in de spiegel, bezemsteel kijkt uit over de zee, of zit in een torenkamertje, lezend in een boek, met zijn hand op een klassieke vanitas-schedel – een nogal ironische verwijzing naar een beroemd zestiende-eeuws schilderij van de heilige Hiëronymus van Joos van Cleve.

Een bericht gedeeld door Emily Mae Smith (@emaesmith)

Smith is voorlopig de veiling-koploper van dit gezelschap: haar Alien Shores (2018), waarop de bezemsteel (die stiekem ook nog eens het midden houdt tussen een opgestoken middelvinger en een penis) melancholiek naar een dieprode zonsondergang zit te staren, bracht in oktober vorig jaar bijna 325.000 euro op – bijna exact evenveel als Lucien Smiths zombie abstraction-recordhouder. Zoveel geld, voor zoveel onbenul, dat het bijna ongemakkelijk wordt.

Robert Nava’s werk is een perfect voorbeeld van de nieuwe kunststroming

Maar daar zit precies het punt, waar ook het ‘zombie’ uit de stromingsnaam vandaan komt: deze schilders hebben helemaal niet de pretentie iets nieuws of iets verheffends te maken. Natuurlijk roepen ze wel van alles over het ‘creëren van nieuwe mythes’, maar als je al een kunsthistorische draai aan dit werk zou willen geven, dan is het de vervolmaking van het postmodernisme, de stroming uit de jaren negentig, die claimde dat alles al eens was gedaan, behalve het postmodernisme zelf. Precies die paradox maakte het postmodernisme voor veel mensen binnen de kunst aantrekkelijk: het vierde weliswaar de herhaling, maar had ook de pretentie de eerste te zijn die dat zo deed, en daarmee alsnog nieuw te zijn.

Precies die laatste ambitie hebben de zombie figuration-schilders opgegeven – niet voor niks lijkt het werk van Emily Mae Smith sterk op dat van Mark Kostabi, een jaren negentig-kunstenaar die bijna volledig is vergeten, maar die in die jaren bekend werd met kleurrijke doeken, bevolkt door zielloze modelpoppen, die ook nog eens door een anoniem atelier werd uitgevoerd. Smith geeft er alleen maar een ironische, semi-romantische draai aan.

Zo peurt zombie figuration welbewust de vernieuwing uit de schilderkunst. Voor de ‘oude’ kunstwereld is dat reden genoeg om voorlopig niks met Nava, Smith, Juliano en anderen te maken te willen hebben. Maar voor de jonge rijken, die zich juist graag willen onderscheiden van de oude elite, maakt dat hun werk extra aantrekkelijk. Via deze kunst laten ze hun onafhankelijkheid zien, scheppen ze hun eigen macht, hun eigen speculatieobjecten – zombie figuration is perfecte Wolf of Wallstreet-kunst. Alleen de traditionele kunstwereld, die nog steeds is gebaseerd op originaliteit en vernieuwing staat knarsend langs de zijlijn: hun criteria worden genegeerd en er verdwijnt ineens pijnlijk veel geld naar kunst met heel andere fundamenten.

Dat is ook precies de reden waarom deze kunst wel degelijk van belang is – ook voor Nederland. Want zowel zombie figuration als zombie abstraction staan voor kunst die overal steeds belangijker wordt: kunst die zich niet meer baseert op de traditionele romantische kwaliteitscriteria. We zagen dat al langer gebeuren in geëngageerde kunst. Die probeert invloed te krijgen op de maatschappij door zich los te maken van de artistieke autonomie – en zoekt in die zin het verlangen naar vernieuwing en verandering buiten de traditionele kunstwereld, in de maatschappij.

Let’s Kill Nicole van Jamian Juliano-Villani (2019, acryl op doek, 243,4×182,9 cm)

Zombie figuration doet net zoiets, alleen gaat de ambitie precies de andere kant op: het is schilderkunst die staat voor een terugkeer naar de tijd vóór de romantiek, naar de tijd toen kunstenaars werden beschouwd als veredelde ambachtslieden wier voornaamste taak was om superieure decoratie te verzorgen voor de huizen van de rijken – ouderwetse, klassieke elitekunst. En kijk nou: dat is precies wat het werk van Nava en zijn zombie-collega’s doet, tot in de perfectie. Daar is op zich weinig bezwaar tegen, de kunst is vrij, maar de vraag wordt dan wel in hoeverre de groeiende populariteit van dit soort ‘decoratiekunst’ ervoor zorgt dat de druk op schilders in het algemeen toeneemt om niet moeilijk te doen over zaken als autonomie – en gewoon gezellig voor de markt te gaan schilderen. Dat is de boodschap van de opkomst van de zombie figuration: schilders met ambitie zullen hun vrijheid moeten bevechten. Anders raken ze opgesloten boven de bank – als zombies.

Wat moet je deze week zien, horen of luisteren? Onze redacteuren recenseren en tippen

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.