Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers vanuit huis.

NB In deze printversie kunnen elementen ontbreken.

Tentoonstelling De Spaanse schilder Goya wordt op een tentoonstelling in Bazel gepresenteerd als grondlegger van de moderne kunst. Dat lijkt vreemd voor een kunstenaar die zo ondergeschikt aan de macht handelde.

Goya Tot 23 januari in Fondation Beyeler, Basel. Inl: fondationbeyeler.ch

Het moment waarop het Spaanse koningshuis kennismaakte met het werk van Francisco de Goya (1746-1828) wordt vastgelegd in een opgetogen brief die hij schreef aan zijn jeugdvriend Martín Zapater. Het waren vrolijke ontwerpen voor tapijten in de koninklijke slaapkamer. "Ik had niet op meer kunnen hopen", schrijft Goya, "te oordelen naar het plezier dat ze toonden."

Blijkbaar zagen Carlos III en zijn familie meteen met wat voor talent ze te maken hadden. Dat is geweldig, want wat Goya destijds onderscheidde, was het ietwat vreemde, troebele dat hij aan het vaste recept toevoegde.

Je kunt je voorstellen dat de koninklijke familie het interessant vond. Maar hij ontketende datzelfde excentrieke perspectief op zijn staatsportretten, en het raakte hen direct. En blijkbaar accepteerden ze dat. Het grote portret dat hij in 1787 maakte van Carlos III in jachtkostuum zweeft op de rand van een karikatuur, afgezien van de intelligente blik en de flits van humor waarmee de vorst onze verbazing pareert.

Die visie is essentieel. Goya's grote voorganger Velázquez had ook recht gedaan aan de illustere lelijkheid van zijn beschermheren, maar zijn infantes en menina's bewonen een andere sfeer, waar het bloed echt blauw is en de gezichten recht zijn. Goya's heersers in hun dure kleding zijn individuen met strikt persoonlijke eigenaardigheden. Ze kijken ons vriendelijk, goedmoedig, ironisch, bedachtzaam of wantrouwend aan. Hun uiting is anno 2021 nog steeds leesbaar.

Als je door de fenomenale tentoonstelling van hem loopt die de Fondation Beyeler in Basel heeft samengesteld, heb je constant de illusie van een bekende in de portretten. Ik ken geen andere tolk van de Europese koningshuizen waar dit zo sterk gevoeld wordt.

Fondation Beyeler behoort tot instellingen als Voorlinden in Wassenaar en Fondation Vuitton in Parijs, opgericht door vermogende particulieren. Zoals alle musea van dit type, is het van intimiderende perfectie, heeft elk kunstwerk zijn plaats en kijken de ramen uit over een smetteloos park. Het is ook, net als die zusterinstellingen, een museum voor moderne kunst. En zo wordt Goya hier ook voorgesteld als grondlegger, een oude meester die niet kan worden genegeerd door iemand die zich een beeld wil vormen van de fundamenten van de moderne kunst.

Dat lijkt vreemd als je je verdiept in het leven van deze kunstenaar die zich zo onderdanig aan de macht gedroeg, tot en met de tiran Ferdinand VII, die hij uiteindelijk zelf ontvluchtte. Een van die late staatsportretten hangt ook in Basel, een fascinerend product van een vermoedelijk kortzichtige kunstenaar met een onveranderd scherp inzicht in de taal van het gezicht.

Uit brieven en bronnen komt Goya naar voren als een sociaal onderlegde overlevende, maar onder de oppervlakte leefde een andere stemming. En die schaduwkant, ingebed in massa's satijn en fluweel, vormt het verbindende element in deze bijzonder rijk gemixte tentoonstelling. Soms impliciet: veel van de gezichten die Beyeler presenteert, zijn een schaduw van melancholie. Vaak verontrustend, zoals in de schaduwen die Goya willekeurig in de marge schilderde.

De duistere kant van Goya's artistieke persoonlijkheid komt het meest ongemengd naar voren in zelden geziene series op klein formaat schilderijen van rovers, gestoorde geestelijken en kannibalen, of de serie afbeeldingen van hekserij die hij maakte voor de markiezin de Osuña. Op de muurtekst worden die optredens beschreven als een aanklacht, maar dat is niet helemaal houdbaar. Goya's persoonlijke visie op barbaarsheid en bijgeloof is duidelijk, maar als je naar die afbeeldingen van heksen en kannibalen kijkt, raak je in de war door de diepte en intensiteit waarmee dit soort scènes voor ons worden opgeroepen.

De kwaliteit van deze tentoonstelling is – naast heel wat verbazingwekkende bruiklenen – dat ze ruimte laat voor die ambivalentie. In Goya's correspondentie duikt tussen alle humor en intelligentie ook af en toe een neurotische melancholie op, die een dankbaar spiegelbeeld vond in de wereld waarin hij leefde. Tegen 1800 werd Spanje geteisterd door oorlogen en verstoken van gerechtigheid; honger, mishandeling en ziekte namen toe. Dit was de grondstof die Goya's fantasie voedde - en waarvoor zijn rijke vrienden duur betaalden. Deels een aanklacht, maar vooral het vrije speelveld van een kunstenaar die alleen zichzelf als maatstaf gebruikt.

Het was een recht dat hij expliciet opeiste en daarin openbaart hij zich zonder meer als een kunstenaar met een modern bewustzijn. In 1792 schreef Goya een beroemde brief in de Koninklijke Academie, waarin hij opriep tot artistieke onafhankelijkheid boven het leerplan van kopiëren en meetkunde. Kernzin: 'er zijn geen regels in de kunst'. Goya was toen zesenveertig en eerste schilder van de koning. Kort daarna werd hij ernstig ziek en doof. Een jaar later begon hij te werken aan die prachtige kabinetsschilderijen van alle denkbare horror, en de reeks prenten vol sociaal onrecht en geweld.

Directe waarneming, interpretatie, fantasie, spiegels op de werkelijkheid, met Goya is het onmogelijk om te ontwarren. Het meest voelbaar is die onbetwistbare eigenzinnigheid in het portret uit 1820 van zijn ernstig zieke zelf en zijn arts, Dr. Arrieta, dat een must-see is in Minnesota. Dat portret alleen al maakt een reis naar Basel de moeite waard.

Wat de tentoonstelling knap zichtbaar maakt, is hoezeer de picknicks en braderieën voor de koninklijke slaapkamers, de portretten, de duistere fantasieën en de taferelen van oorlog en ellende elkaar ontmoeten en steunen in het weefsel waaruit dit intens persoonlijke oeuvre is ontstaan.

Wat moet je deze week zien, horen of luisteren? Onze redactie review en tip

Heb je een tip over dit onderwerp, zie je een spelfout of feitelijke onjuistheid? We zouden het op prijs stellen als u ons hierover bericht. U kunt ons ook anoniem een ​​tip geven.